Türkiye’nin madenleri denildiğinde ilk akla gelen bor madenidir. Fakat dünya genelinde mühim bir isteği olan lityum karbonat madeni de bulunmakta. Lityum tam anlamıyla batarya üniteleri için kullanılıyor. Eğer bu maden varsa, Dünyanın en varlıklı lityum kaynakları olan ülke Türkiye mi? Lityum nerelerde kullanılır ve lityum nedir? Lityum maksimum nerede çıkartılıyor? sorularının yanıtını vermeye çalışalım.
Dünyanın en varlıklı lityum kaynakları olan ülke Türkiye mi?
Lityum karbonat üretimi, ülkemizdeki kritik- stratejik metal madenciliği adına bir kilometre taşıdır. Türkiye en büyük lityum kaynaklarına haiz olabilir, araştırılmamıştır henüz…
Şimdi hedef, dünyanın en büyük Lantanit grubu element yatağından biri olan Kızılcaören yatağından seyrek toprak elementlerinin üretilmesi olmalı.
Dünyanın en büyük bor yatakları %70 nispet ile aleni ara Türkiye’nin kuzeybatısında, Balıkesir- Bursa etrafında yer alır. Bor tabakaları arasındaki kil tabakalarının yüksek oranda lityum içerdiğinin bilinmesine (Kaynaklar 1’den pdf indir) rağmen, killerden lityum kazanımın zorluğu ve kim bilir firmanın esas olarak bor üstüne odaklanması sebebiyle bor havzalarından lityum üretimi uzun yıllardan beri arka plana atılmıştı.
Nihayet, milyon tonları bulan bor işletme atıkları içerisinden lityum karbonat üretildiği en yetkili ağızlardan Cumhurbaşkanlığı ve Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafınca belirtildi ve lityum karbonat üretim tesisi açıldı.
Lityum karbonat üretimi, ülkemizdeki kritik- stratejik metal madenciliği adına bir kilometre taşıdır ve bundan sonraki hedef, dünyanın en büyük lantanit grubu element yatağından biri olan Kızılcaören yatağından seyrek toprak elementlerinin üretilmesi olmalı.
Yılda 900 ton nedeniyle, Türkiye lityum karbonat üreten ülkeler sınıfına geç te olsa girmiş oldu. Elektronik –oto sanayinin gözdesi bu yazımızda lityumun geleceği, dünya üretimi, döşek tipleri, Türkiye’nin lityum potansiyeli ve dünya içerisindeki yeri irdelenerek, lityum potansiyelimizin işletilmesi ve metale dönüştürülmesi adına önerilerde bulunulacak.
Lityum günümüz elektronik çağının en stratejik elementlerden biri haline geldi. Başta lityumlu pil olmak üzere, camdan, grese birçok alanda kullanılan bu elementin 2019 üretimi, Lityum karbonat olarak 77 bin ton oldu. Gelecek on sene içerisinde elektrikli otomobillerin artışıyla beraber birkaç yüz bina çıkacağı tahmin edilen li metali için dünyanın dev maden şirketleri ve elektronik sanayide ilerlemiş ülkeler bu stratejik elementi kazanma peşine düştü, Afrika’da, Avustralya’da ve Latin Amerika’da ortak yatırımlara girdi.
Lityum yer kabuğunda bolluğu azca (tonda 35 gram) ve düşük atom ağırlığı (kütle no :7) sebebiyle analizi zor ve pahalı olan bir elementtir. Bu nedenle kayaçlarımızın Li içeriği ile ilgili kafi verimiz de yoktur.
Nerede ne kadar var?
Dünya lityum üretimi, buharlaşması yüksek ve genç volkanlarla çevrili göl sularından (Latin ABD bölgesi, göl suyunun Li2O averajı %0.03), yaşlı metamorfik kayalardaki spodumen mineralinden (Avustralya, Zimbabve, Çin, Kanada, Nabibya, Rusya takribi tenörü %1 Li2O) ve oldukça daha yeni olarak başlayan bir proje olarak Li içeren killerden (Nevada- ABD, Türkiye) sağlanmaktadır.
Üretime bakıldığında %1- 1.5 Li2O tenörlü sert kayalardan Avustralya 42 000 ton, Zimbabve 1 600 ton, Portekiz 1200 ton, Kanada 2400 ton, Nabibya 500 ton, Brezilya 300 ton, volkanik araziler üstündeki %003 Li2O tenörlü, tuzluluğu yüksek dağ gölü sularından Şili, 18 000 ton, Arjantin 6.400 ton, LiCO3 üretmiştir. (https://pubs.usgs.gov/periodicals/mcs2020/mcs2020-lithium.pdf )
Çin ise hem sert kayalardan hem de lityumca varlıklı göl sularından yılda 7.500 ton Lityum karbonat üretmektedir. Bu üretim değerleri göz önüne alındığında Türkiye’nin dahası Eti madenin hedefi olan 900 ton lityum karbonat üretimiyle Türkiye’nin dünya lityum üretimindeki oranı aşağı yukarı %1,2 olacaktır. Üretim miktarının artışına ve talebin durumuna göre değişmekle birlikte, Lityum karbonatın tonu 15 000 ile 20 000 USD arasında değişmektedir.
%100 metal Lityumun tonu ise 100 bin dolar civarındadır. Bu açıdan bakıldığında Türkiye’nin planladığı senelik 900 ton lityum karbonatın kıymeti 18 milyon dolar olacaktır ve bu stratejik bir maden için büyük bir kıymet değildir.
Elektrikli otomobillerin yakıt pilleri için Lityum kullanılacak ve Türkiye lityum kaynakları ile ilk sıralarda.
Türkiye en büyük lityum zengini olmalı!
Bor ile Lityumun jeokimyasal birlikteliği sebebiyle hayattaki en büyük bor yatakları gibi, dünyanın en büyük lityum kaynaklarının da Türkiye’de bulunması gerekir. Bunu doğrulayan bir gelişme, jeotektonik ortam itibariyle Batı Anadolu’ya birebir benzer ABD’nin Nevada eyaletinde Thacker Pass lityum yatağının bulunması oldu.
Yatak, Miyosende bir süper volkanın çatısında, 40×100 km boyutlu dev krater gölü içerisine boşalan lityumca varlıklı sıcak sulardaki lityumun killere bağlanmasıyla oluşmuştur. Yatakta 0.33 Li2O içerikli 179 milyon ton biriki hesaplandı. (3 milyon ton lityum karbonat üretilecek yatağa ait rapor kaynaklar 2 ‘de.)
Süper volkanın kalderası içinde geliştiği kabul edilen Türkiye bor yatakların altında ve üzerinde ve etrafında benzer şekilde smektitik – illitik killere bağlı lityum yataklarının varlığına dair birtakım çalışmalar vardır.
Üretimine başlanan lityum da bu tür killerden elde edilmektedir. Lokal ilmi incelemelere haricinde Türkiye’nin bor havzalarındaki killerin Li içeriği saptanmamış, bilhassa de derine doğru Li değişimi bağlamında bir sondajlı aramacılık yapılmamıştır. Bu tür incelemelerle Türkiye’de Nevada’daki gibi killere bağlı pek çok Li yatağı keşfedilecektir ve Türkiye lityum potansiyeli bakımından aleni ara dünya lideri olacaktır.
Bir öteki ifadeyle hemen hemen inceleme yapılmamış olması sebebiyle dünyada yeni keşfedilecek Li yatakları adına potansiyeli en yüksek ülke Türkiye’dir. Halihazırda borlarla beraber bulunan ve aleni işletme sırasında dekape edilerek atık şeklinde stoklanan killer yanında, analiz yapılmadığından saptanamamış Li2O tenörü %0,3 ile 0,6 arasında değişen milyarlarca ton lityumlu killer bor yatakları içerisinde ve etrafında bulunacaktır.
Bu nedenle dünyanın en büyük bor yatakları ruhsatlarına haiz Eti Madenin şimdi de dünyanın en büyük lityum rezervlerine de haiz olduğu görülebilir. Büyük bakalım sonuçta Türkiye’deki jeolojik ortamın özgünlüğü sebebiyle Lityum meselesine büyük bakılmalı, erken internasyonal angajmanlara girilmemeli, bor ve radyoaktif elementler gibi maden kanunda stratejik madenler sınıfına alınarak hususi sektör madenciliğine müsaade edilmemeli.
Şimdiden lityum karbonat ara ürün eldesinden, enerji depolama sistemleri ve lityumlu pil üretimi geliştirilmesine kadar aştırma yapan bir lityum inceleme merkezi kurulmalı. Avustralya’nın Perth şehrinde, Curtin Üniversitesinde olduğu gibi Türkiye geliştireceği üretimle lityum karbonat değil, lityum pili yapan ülke olmalı.
Sonuç olarak Zaman bor havzamızdaki büyük balığı yakalamak ve bunu hammadde değil, teknolojik bir ürün elde etme zamanıdır.
Kaynaklar
- https://www.mta.gov.tr/v3.0/sayfalar/bilgi-merkezi/maden-serisi/Lityum.
- www.sec.gov/Archives/edgar/data/1440972/000156459018013979/lac-ex991_8.htm
Ayrıca bakınız
- Altın öteki madenlerden niçin daha değerli?