Hiç lav göreniniz var mı? Neye benziyordur sizce? Lav nedir? Lav iyi mi oluşur? Magma nedir? Magma iyi mi oluşur? Dünyanın çekirdeği nedir? Volkanik kaya nedir? işte size en kolay diliyle.
Lav nedir? Lav iyi mi oluşur?
Lav, kıpkırmızı renkli, ateş gibi ve sıvı halde olabilir. Ama pekâlâ soğuk, koyu renkli ve katı da olabilir.
Kıpkırmızı sıcak lavları görüyorsunuz. Bu sıcak lavlar, siyah renkli katı kayaların üzerinden akıp gidiyor! Lav, erimiş kayadır. Erimiştir, zira oldukça yüksek sıcaklıklara maruz kalmıştır, yani Dünya’nın yüzeyinde görebileceğimizden oldukça daha yükseğine.
Düşünebiliyor musunuz, kayayı eritecek kadar yüksek ısı iyi mi bir şey olabilir?
İşte bizlere lavın iyi mi oluştuğuna dair ipucu veren malumat tam da budur: Lav, Dünya yüzeyinin altında ve oldukça yüksek ısı olan bir yerlerde oluşur. Henüz zeminin altında iken bu sıvı kayaya magma denir.
Ne vakit ki magma gezegenimizin yüzeyine menfaat –ki bu genelde bir yanardağ vasıtasıyla gerçekleşir– ismi lav olur. Lav soğuyunca da –görselde gördüğünüz koyu renkli katı zemin gibi– adına volkanik kaya (igneous rock) denir.
“Igneous” sözcüğü Latince’de “ateş” demektir (bilim insanları birden fazla Latince sözcük kullanırlar), bu da ateş kaya anlamına geliyor. Lavın iyi mi oluştuğunu ve nereden geldiğini idrak etmek için, Dünya’nın yüzeyinin oldukça dibine inmemiz gerekiyor. Ama bunu yapamayız, zira oldukça tehlikelidir.
Düşünün bir kere, kayayı bile eriten sıcaklıkta bir yere gitmeye çalışıyoruz, kayayı eriten ısı bizi ne hale getirir. Yerin yedi kat dibine gidecek yerde, aşağıdaki görselde Dünya’nın yapısını inceleyebilir ve oraya yolculuk ettiğimizi hayal edebiliriz.
Haydi yerkabuğundan içeri girdik diyelim. Bundan sonrasında mantodan geçecek ve nihayet Dünya’nın çekirdeğine ulaşacağız. Bir kere çekirdeğe ulaştıktan sonrada göreceğiz ki, meğerse yerkabuğu
ve manto esas olarak katı kayalardan oluşuyor imiş.
Dünya’nın çekirdeği ise, mantonun derhal altında bulunan sıvı dış çekirdek ile ondan derhal sonrasında gelen merkezdeki katı metal iç çekirdekten oluşur imiş.
Genellikle 5.000 ile 7.000 °C arasında olan Dünyanın çekirdeği ısı kıymeti oldukça yüksektir.
Bunu hayal edebilmek için şu şekilde bir kıyaslama yapalım: Çikolata 80 °C’de erimeye başlar, su ise 100 °C’de kaynar. Dünya’nın oldukça kızgın olan çekirdeği, sanki Dünya’nın içerisinde yanan bir sobaymış gibi çalışır, yeryüzünü içeriden ısıtır. Dünya’nın kabuğundan içeri girip de merkeze doğru yolculuk yaparken, manto ile kabuk arasında bir yerde bir miktar magmaya rastlayabiliriz.
Magma, ısı ve basınç ile oluşur.
Şöyle düşünelim: Avucumuza aldığımız bir topak oyun hamurunu olanca gücümüzle sıkarız, yani hamur harcı topağına tazyik uygularız. Manto, sıvı çekirdek kadar sıcak olmamakla birlikte, oldukça fazla tazyik barındırır. Bu basınç, kayalık olan manto içerisindeki hareket kararında doğar ve kabuğa baskı yapar.
İşte bu tazyik ve Dünya’nın çekirdeğinde bulunan sobadaki yüksek ısı kararı kayalar erir ve böylelikle magma oluşur. Magma, bulmuş olduğu açıklıklardan – bazen bu açıklık yanardağlardır – Dünya’nın yüzeyine menfaat ve yeni kabuk oluşturur.
Bu yeni kabuk, genelde adaya dönüşür; Pasifik adalarının çoğunda görüldüğü gibi. Bunun nedeni, sıvının deniz tabanındaki açıklıklardan yukarıya çıkması ve soğumasıdır; böylelikle yeni kara parçaları oluşur.
Ayrıca gelgez malumat deposunda bakınız
- Dünyanın çekirdeğinde neler oluyor?